داستان زندگی شیا پیسو

در آوریل ۱۹۶۰، اولین رایانه‌ی دیجیتالی ساخت چین با مصارف عمومی با نام تجاری Model 107 تولید شد؛ محصولی خارق‌‌العاده که با تلاش شبانه‌‌روزی شیا پیسو، مهندس و معمار کامپیوتر پرتلاش چینی، به‌ثمر نشست.

در نیمه‌‌‌ی اول قرن بیستم، وقوع جنگ با ژاپن و جنگ داخلی چین باعث شد بزرگ‌‌ترین تمدن شرق آسیا در بسیاری از زمینه‌های ابداع و فناوری از رقبای غربی خود عقب بماند. حتی درادامه نیز سوگیری‌‌های سیاسی جمهوری تازه‌تأسیس خلق چین در خلال جنگ سرد به انزوای بیشتر متخصصان چینی و محرومیت آن‌‌ها از کمک دولت‌‌های سرمایه‌‌دار غربی دامن زد. چنین رویکردی موجب شد دانشمندان چینی برای ساخت تجهیزات رایانشی خود به‌‌شدت به تخصص و سخت‌‌افزارهای ساخت شوروی سابق وابستگی پیدا کنند.

در سال ۱۹۵۹، روابط تنگاتنگ دیپلماتیک جمهوری خلق چین با اتحادیه‌‌ی جماهیر شوروی ازهم گسسته شد. این امر انزوای کامل چین را در دنیای فناوری رقم زد؛ به‌‌گونه‌‌ای که متخصصان چینی مجبور شدند به‌‌تنهایی راهی برای پیشرفت کشور و عقب‌‌نماندن از قافله‌‌ی پرشتاب فناوری جهان بیابند. تنها یک سال از قطع حمایت‌‌های شوروی می‌‌گذشت که شیا با عرضه‌‌ی رایانه‌‌ی مدل ۱۰۷، اولین گام بلند چین را برای خودکفایی در صنعت رایانه برداشت.

امروزه، نام چین عنوان رهبر جهانی صنعت تولید رایانه را با خود یدک می‌‌کشد. با همت مضاعف متخصصان بومی این کشور، چین در سال ۲۰۱۱ توانست با پشت‌سرگذاشتن ایالات متحده، به بزرگ‌‌ترین بازار رایانه‌‌های شخصی در جهان تبدیل شود. پیش‌‌بینی می‌‌شود امسال درآمد بخش رایانه‌‌های رومیزی در این کشور به مبلغی بیش از ۶/۴ میلیارد دلار برسد.

بااین‌همه، باید دانست چین فقط با تولید انبوه قطعات رایانه نمی‌‌توانست به چنین جایگاهی در این صنعت دست یابد. برای بنیان‌‌گذاشتن صنعت نوین رایانه‌‌ای (به‌همراه علوم رایانه‌‌ای پشتوانه‌‌ی آن)، این کشور به تربیت متخصصانی ورزیده نیاز داشت. اینجا است که یکی دیگر از نقش‌‌های مهم شیا در تحول فناوری چین آشکار می‌‌شود.

شیا ازجمله افرادی بود که نخستین مؤسسه‌های محاسباتی و علوم رایانه‌‌ای کشورش را بنیان نهاد و مواد آموزشی موردنیاز این مؤسسات را فراهم کرد. او به‌‌عنوان اولین مدرس کلاس نظریه‌‌ی محاسبات در کشورش مشغول به‌‌ کار شد. در این دوران، شیا الهام‌‌بخش صدها دانشجوی جوانی بود که به‌‌تازگی در عرصه‌‌ی نوظهور علوم رایانه‌‌ای چین قدم نهاده بودند.

چنین بود که شیا توانست در پسِ دوران آشوب ناشی از جنگ و شورش، علمی تازه و صنعتی نوین را در چین پایه‌‌گذاری کند. دستاورد تلاش‌‌های شیا فقط به ابداعات فناورانه و خیل عظیم کارشناسانی محدود نمی‌‌شود که با آموزش‌‌های او وارد صنعت یارانه شدند؛ بلکه امروزه نیز می‌‌توانیم اثرهای فداکاری‌‌های مثال‌‌زدنی شیا را در قالب یکه‌‌تازی توان رایانشی چین در جهان احساس کنیم.

شیا ۲۸ ژوئیه‌‌ی ۱۹۲۳ در کلان‌‌شهر چونگ‌‌کینگ (واقع در جنوب شرقی چین) و در خانواده‌‌ای فرهنگی چشم به جهان گشود. ازآنجاکه والدین او معلم بودند، شیا همواره از موهبت تعلیم و تربیت دائمی بهره‌‌مند بود. او در چهارسالگی وارد دبستان شد و در هشت‌سالگی در خانه تحصیل کرد. دوران متوسطه را با موفقیت در دبیرستان نانیو گذراند و در سال ۱۹۴۰، دیپلم خود را با نمره‌ی بسیار خوب ۹ گرفت.

در آن زمان، چین درگیر جنگ دوم خود با کشور ژاپن بود؛ نبردی ویرانگر که هشت سال به‌درازا کشید و براثر آن، میلیون‌ها تن از شهروندان چینی به خون غلتیدند. با شروع این جنگ در سال ۱۹۳۷، ژاپنی‌ها به‌سرعت توانستند نانجینگ، پایتخت وقت جمهوری چین را به‌تصرف درآورند. با اشغال این شهر، پناهندگان از نانجینگ به چونگ‌کینگ، شهر زادگاه شیا، پناه آوردند. در این دوره، دانشگاه ملی مرکزی نیز از محل خود در پایتخت به چونگ‌کینگ تغییرمکان داد و در آنجا پذیرش دانشجویان را از سر گرفت. شیا نیز در سال ۱۹۴۱ به‌عنوان دانشجوی مهندسی برق وارد این دانشگاه شد.

مقاله‌های مرتبط:

• انقلاب علمی چین؛ بخش اول: بنیان‌گذاری راه ابریشم جدید
• یک ملت، یک ابرقدرت؛ چین چگونه مرزهای علم و فناوری را درنوردید؟
• آیا چین می‌تواند به یک ابرقدرت علمی تبدیل شود؟

^{چونگ‌کینگ؛ زادگاه شیا، پیسو زیر آتش حملات هوایی ارتش ژاپن در سال ۱۹۴۰}

در سال ۱۹۴۵، شیا مدرک کارشناسی خود را در رشته‌ی مهندسی برق اخذ کرد. در همین سال، با یکی از فارغ‌التحصیلان دیگر دانشگاه ملی مرکزی به‌نام یانگ لیمینگ آشنا شد. یانگ که خود از پناهندگان اهل نانجینگ به‌شمار می‌آمد، با پایان دوران تحصیلش، به‌عنوان استاد فیزیک در دانشگاه ملی مرکزی مشغول به‌ کار شده بود. ارتباط میان شیا و یانگ مدت‌ها ادامه یافت. اندکی بعد، شیا برای ادامه‌ی تحصیلاتش در مؤسسه‌ی مخابرات دانشگاه ژیائوتنگ، زادگاهش را به‌مقصد شانگهای ترک کرد و یانگ نیز برای تکمیل مطالعاتش زیرنظر مکس بورن، برنده‌ی جایزه‌ی نوبل، به دانشگاه ادینبرو روانه شد.

دو سال بعد، شیا نیز به یانگ ملحق شد تا مطالعات دوران دکتری خود را در رشته‌ی مهندسی برق در دانشگاه ادینبرو ادامه دهد. او در پایان‌نامه‌ی خود با عنوان «نوسانات پارامتری در مدارهای الکتریکی و آنالیز گرافیکی سیستم‌های غیرخطی»، روش‌های جدیدی برای پیش‌بینی تغییرات فرکانس و دامنه‌ی سیستم‌های الکترونیکی معرفی کرد که ازقضا، کارکردهای فراوانی در صنایع تجهیزات الکتریکی گوناگون از رادیو گرفته تا تلویزیون و رایانه پیدا کرد.

در سال ۱۹۵۰، شیا به درجه‌ی دکتری نائل شد و اندکی بعد در همین سال، او و یانگ در ادینبرو پیمان زناشویی بستند. این زوج دانشمند که همواره اندیشه‌ی خدمت به وطن را در سر می‌پروراندند، در سال ۱۹۵۱ به چین بازگشتند و در دانشگاه تسینگهوا مشغول به‌ کار شدند. با‌این‌حال، چین در زمان بازگشت شیا و یانگ، دیگر شباهتی به آن کشوری نداشت که سال‌ها پیش این دو آن را ترک گفته بودند.

^{شیا پیسو از فارغ‌التحصیل دوره‌ی دکتری مهندسی برق به معمار نخستین نسل رایانه‌های دیجیتالی با مصارف عمومی در چین تبدیل شد.}

در سال ۱۹۴۹، حزب کمونیست چین به‌رهبری مائو تسه‌تونگ توانسته بود بر حزب ناسیونالیست این کشور غلبه کند و با راندن طرفداران این حزب به جزیره‌ی تایوان (جمهوری چین) و تأسیس جمهوری خلق چین در سرزمین اصلی، پایه‌های قدرت خود را تثبیت کند. باوجوداین همان‌طورکه پیش‌تر نیز گفته شد، وقوع جنگ دوم چین و ژاپن و به‌دنبال آن، کشمکش‌های سیاسی میان دو حزب اصلی حاکم در چین موجب شد اقتصاد و صنعت و زیرساخت‌های چین تا حد زیادی از رقبای غربی این کشور عقب بماند.

در‌این‌میان، می‌توان گفت جنگ دوم با ژاپن بیشترین آسیب را متوجه کشور چین کرد. تام مولانی، تاریخ‌شناس از دانشگاه استفورد و نویسنده‌ی کتاب «کامپیوتر چینی» می‌گوید:

در اصل، تمامی مؤسسه‌های آموزش عالی، مراکز مالی، مراکز اصلی تولید صنعتی و حتی دولت چین ابتدا به‌‌سمت شهر ووهان و پس از اشغال آنجا، به شهر چونگ‌‌کینگ در منطقه‌‌ای دوردست‌‌تر و فقیرتر از استان سیچوآن منتقل شدند. دولت چین عملا در وضعیت بقا به‌‌سر می‌‌بُرد و قطعا شرایط آن‌‌گونه نبود که بتواند در مهندسی برق و طراحی سلاح و موارد مشابه دیگر سرمایه‌‌گذاری‌‌ کند.

با به‌‌قدرت‌رسیدن حزب کمونیست چین، تلاش برای بازسازی زیرساخت‌‌های ازدست‌‌رفته آغاز شد؛ ولی رسیدن به چنین هدفی چندان آسان نبود. ایالات متحده که در جنگ داخلی چین از حزب ناسیونالیست حمایت کرده بود، به‌‌همراه سایر نظام‌‌های سرمایه‌‌داری جهان غرب از هر کمکی به دولت جدید مستقر در سرزمین اصلی چین خودداری کرد. از‌این‌رو، مائو و دولت جدید چین به‌سوی همسایگان شمالی خود در جماهیر شوروی روی آوردند. دولت شوروی که وضعیت سیاسی جدید چین را به‌‌ چشم فرصتی مناسب برای جذب این کشور در مجموعه کشورهای کمونیستی بلوک شرق می‌‌دید، همکاری‌‌های وسیع خود با این کشور را به‌منظور تقویت علمی و اقتصادی و فناورانه‌ی چین آغاز کرد.

^{در سال ۱۹۵۰، اتحادیه‌‌ی جماهیر شوروی و چین پیوند اتحاد با یکدیگر را امضا کردند. این همکاری به‌‌طورمستقیم توانست اثرهای مثبتی بر صنعت رایانه‌ی دولت نوپای چین بگذارد.}

در سال ۱۹۵۳، هوآ لوکنگ، ریاضی‌‌دان شهیر جمهوری خلق چین، ضمن بازدید از محل کار شیا در دانشگاه تسینگهوآ، از او درخواست کرد به گروه تحقیقات کامپیوتر در آکادمی علوم چین (CAS) بپیوندد. با استخدام شیا در این سازمان، وی به یکی از اعضای مؤسس اولین گروه پژوهشی رایانه‌‌ی چین تبدیل شد. ازآنجاکه تحقیقات و فناوری محاسبات عرصه‌‌ای کاملا نو در در آکادمی علوم چین محسوب می‌‌شد، شیا توانست جایگاهی مهم در این مرکز تازه‌تأسیس بیابد.

گروه‌‌های تحقیقاتی لوکنگ و شیا هریک بیش از سه سال برنامه‌‌هایی کاملا مستقل را برای طراحی رایانه‌‌های الکترونیکی بومی دنبال می‌‌کردند؛ اما حزب کمونیستی چین تا سال ۱۹۵۹ این‌‌ نوع اقدامات را به‌‌رسمیت نمی‌‌شناخت. این وضعیت تا زمان انعقاد توافق‌‌نامه‌‌ی «پروتکل بلندمدت توسعه‌‌ی فناوری و علوم ملی از سال ۱۹۵۶تا ۱۹۶۷» (به‌‌عبارتی برنامه‌‌ی ۱۲ ساله) تداوم داشت. با انعقاد این پیمان، فناوری رایانشی به‌‌عنوان یکی از چهار عرصه‌‌ی اصلی در دفاع ملی چین شناخته شد.

به‌‌گفته‌‌ی مولانی، رایانه‌‌های الکترونیکی از کاربردهای گسترده‌‌ای در پشتیبانی از زیرساخت‌‌های چین و دفاع ملی این کشور برخوردار بود. این کاربردها آزمایش و توسعه‌‌ی سلاح‌‌های هسته‌‌ای، مدیریت سیستم‌‌های حمل‌‌ونقل پیشرفته‌‌ی بزرگ‌‌مقیاس و توسعه‌‌ی برنامه‌‌های ماهواره‌‌ای و فضایی را شامل می‌‌شد. وی می‌‌افزاید:

 همه‌‌ی این‌‌ها ازجمله عرصه‌‌هایی بود که قدرت‌‌های جهانی وقت (شامل جماهیر شوروی، ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه) با کمک پردازش الکترونیکی توسعه دادند و چین نیز می‌‌دانست برای ورود به عرصه‌‌ی رقابت جهانی درزمینه‌‌ی اقتصادی و نظامی باید بتواند به این علم ورود کند.

با تمام آنچه گفته شد، چین هنوز راهی طولانی تا تولید نخستین رایانه‌‌ی خود در پیش داشت. برای رسیدن به چنین مقصودی، نه‌‌تنها به تخصص در علوم رایانه‌‌ای، بلکه به تسلط بر دانش ریاضیات و مهندسی و فیزیک نیز نیاز بود. پیش از ساخت رایانه، باید بر تمامی این علوم تسلط یافت و این دانش را به نیروی کار خود آموزش داد. باتوجه‌به دانش شیا در حوزه‌‌های الکترونیک و ریاضیات، او می‌‌توانست گزینه‌‌ای ایدئال برای پیاده‌‌سازی این بخش از پروژه‌ی چین محسوب شود.

در سال ۱۹۵۶، شیا به‌‌همراه هیئت اعزامی چینی به‌‌ مسکو و لنینگراد سفر کرد تا تحقیقات و محصولات و دانش شوروی در حوزه‌‌ی رایانش را از نزدیک بررسی کند. پس از بازگشت به وطن، شیا مسئولیت ترجمه‌‌ و انتقال دانش طراحی کامپیوتر شوروی را به متخصصان چینی به‌‌عهده گرفت. یکی از دستاوردهای این تلاش شیا، نگارش دستورالعملی هزارصفحه‌‌ای بود که دانشجویان چینی از آن به‌‌عنوان محتوای آموزشی کلاس‌‌های درسی استفاده‌‌ می‌کردند.

در همان سال ۱۹۵۶، شیا مسئولیت تدریس در اولین کلاس نظریه‌‌ی محاسبات را زیرنظر مؤسسه‌های ریاضیات و فیزیک آکادمی علوم چین به‌‌عهده گرفت. همچنین، به آکادمی کمک کرد اولین گام در تأسیس دپارتمان علوم کامپیوتر، یعنی مؤسسه‌‌ی فناوری کامپیوتر (ICT) را بردارد. پس از تأسیس ICT، آکادمی به‌‌سرعت مقدمات تأسیس دانشگاه علوم و فناوری را فراهم آورد. شیا در برگزاری کلاس‌‌های علوم رایانه در هر دو مؤسسه‌ی یادشده همکاری و بین سال‌‌های ۱۹۵۶ تا ۱۹۶۲، به‌‌عنوان برنامه‌‌ریز و مدرس در آموزش صدها تن از دانشجویان چینی نقش مؤثری ایفا کرد. به‌‌عقیده‌‌ی مولانی، «تمام آنچه چین نیاز داشت، برنامه‌‌ی آموزش بود» که شیا پیسو آن را دراختیار کشورش گذاشت.

در سال ۱۹۵۹، چین توانست دو مدل از طراحی‌‌های رایانه‌‌ای متعلق‌‌ به شوروی با نام‌‌های Soviet M-3 و BESM-II را با موفقیت کپی‌‌برداری و با نام جدید مدل ۱۰۳و مدل ۱۰۴ در بازار داخلی عرضه کند. شروع‌‌ به‌‌ کار صنعت تولید کامپیوتر در چین با فروپاشی تدریجی روابط میان چین و شوروی همراه شد. اختلاف‌‌نظر میان سران دو کشور بر سر موضوعاتی نظیر اینکه کدام کشور در مرکز کمونیسم جهانی قرار دارد یا روش کدام‌یک به‌‌سوی ایجاد کمونیسم جهانی درست‌‌تر است، کم‌‌کم باعث کدورت روابط میان دو غول بلوک شرق شد. اختلافات تا آنجا پیش رفت که در سال ۱۹۶۰، شوروی تمامی کمک‌‌های مادی و معنوی خود به چین را قطع کرد. با قطع حمایت شوروی، بسیاری از کشورهای جهان تصور کردند صنعت کامپیوتر چین برای همیشه تعطیل خواهد شد؛ اما این اتفاق رخ نداد.

مقاله‌های مرتبط:

• هیلدا گرینجر؛ زن نابغه‌‌ای که قربانی بزرگ‌‌ترین نابرابری در ریاضیات شد
• بیوگرافی لیزه مایتنر؛ دانشمند گمنام شکافت هسته‌ای

^{برخلاف تصور غالب مبنی‌‌بر توقف صنعت رایانه‌‌ی چین براثر قطع حمایت‌‌های شوروی، این صنعت همچنان به‌‌ رشد خود در چین ادامه داد.}

پژوهشگران آکادمی علوم چین با اتکا به توان داخلی، همچنان به پیشرفت‌‌های خود در حوزه‌‌ی فناوری محاسبات و علوم رایانه‌‌ای ادامه دادند. رایانه‌‌ی مدل ۱۰۷ اولین رایانه‌‌ای بود که شیا در دوران پس از قطع همکاری شوروی طراحی کرد. این مدل برخلاف مدل‌‌های ۱۰۳ و ۱۰۴، اولین رایانه‌‌ی بومی چین بود که در داخل کشور طراحی و تولید می‌‌شد. پس از مدتی کوتاه، مدل ۱۰۷ به‌‌ تولید انبوه رسید و در مؤسسه‌های آموزشی سرتاسر چین به‌کار گرفته شد.

در دهه‌‌ی ۱۹۶۰، چین همچنان به طراحی رایانه‌‌های قدرتمندتر و پیشرفته‌‌تر خود ادامه داد. آکادمی ملی علوم چین در وضعیت تحریم توانست فناوری رایانه‌‌ای خود را از فناوری لامپ خلأ (در مدل ۱۰۷) تا فناوری ترانزیستور (در دهه‌‌ی ۱۹۷۰) و درنهایت، مدارهای مجتمع (در اوایل دهه‌‌ی ۱۹۸۰) ارتقا دهد. ‌‌در سال ۱۹۷۲ وقتی هیئتی از دانشمندان علوم کامپیوتر آمریکایی به چین رفتند، هرگز انتظار نداشتند شاهد پیشرفتی این‌چنینی در صنعت کامپیوتر این کشور باشند. مولانی می‌گوید:

در معدود استشهادها، تمامی اعضای هیئت اعزامی شگفتی خود را از میزان پیشرفت چین اظهار کردند.

در این دوره، شیا به تحقیق‌وتوسعه‌ در رایانه‌های سریع‌تر درکنار آموزش دانشمندان و مهندسان جدید در حوزه‌ی علوم رایانه ادامه داد. در سال ۱۹۷۸، در پایه‌گذاری نشریه‌های چینی با نام «ژورنال کامپیوتر» و نیز «ژورنال فناوری و علم رایانه»، اولین ژورنال انگلیسی‌زبان چین در حوزه‌ی رایانش، مشارکت ورزید. در سال ۱۹۸۱، آرایه‌ی رایانشی پرسرعتی با نام ۱۵۰AP طراحی کرد. گفتنی است مدل پایه‌ی این سیستم با نام مدل ۱۰۴ ساخت شوروی در هر ثانیه فقط می‌توانست ۱۰ هزار پردازش را انجام دهد؛ درحالی‌که مدل ۱۵۰AP ساخت شیا این مرز را تا ۲۰ میلیون پردازش در هر ثانیه جابه‌جا کرد.

با مشارکت فعالانه‌ی شیا، علوم رایانه در چین توانست جایگاه خود را به‌عنوان دانشی مستقل بازیابد و صنعت کامپیوتر چین نیز با وجود آغاز پرفرازونشیب خود، به رشد و شکوفایی رسید. مولانی می‌گوید:

 هیچ زنی را در آن زمان سراغ ندارم که از لحاظ ثبات و نقش محوری در رهبری به پای او [شیا پیسو] برسد.

^{در دهه‌ی ۱۹۷۰، چین موفق شد رایانه‌های پیشرفته و قدرتمندی مبتنی‌بر مدارهای مجتمع تولید کند.}

طراحی رایانه‌ی مدل ۱۰۷ شیا اقدامی تاریخ‌ساز در صنعت رایانه‌ی این کشور به‌شمار می‌آمد؛ اما آنچه عملا آینده‌ی چین را رقم زد، همت این زن دانشمند در تأسیس مؤسسه‌های گوناگون و تربیت پی‌درپی دانشجویان متخصص بود. مولانی می‌گوید:

این همان دانشجویانی هستند که زمینه را برای آنچه امروز شاهدش هستیم، فراهم آوردند.

یکی از همین دانشجویان بعدها به معمار اصلی سی‌پی‌یوهای لونگسان (Loongson) تبدیل شد. او در سال ۲۰۰۲، با نام‌گذاری اولین پردازنده‌ی رایانه‌ای ساخت چین با نام Xia 50، قدرشناسی خود از استاد پیش‌گام خود را ابراز کرد.

امروزه، شیا همچنان به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران صنعت کامپیوتر چین و با لقب «مادر علم رایانه‌ی چین» شناخته می‌شود. فدراسیون کامپیوتر چین جایزه‌ای با عنوان «جایزه‌ی شیا پیسو» در نظر گرفته است که هرساله به برترین زنان مهندس و دانشمند چینی اهدا می‌کند که بتوانند بیشترین تأثیر مثبت را بر علم، مهندسی، آموزش و صنعت پردازش به‌جای بگذارند. اخیرا در سال ۲۰۱۹، دو زن با نام‌های چن زونینگ (به‌خاطر توسعه‌ی سیستم‌های رایانشی پرچم‌دار) و هوآن لینگیی (به‌خاطر تحقیقات در حوزه‌ی پردازنده‌ها و سایر تجهیزات اصلی رایانه) موفق شده‌اند این جایزه را دریافت کنند. این دو زن با ادامه‌ی مسیری که شیا پیش‌ روی آن‌ها گشود، توانستند گام‌های بلندی در تقویت صنعت رایانه‌های بومی چین بردارند.